Ogólnie o heraldyce w średniowieczu.

Witam. Zapraszam do pisania o heraldyce w średniowieczu.
Chciałbym abyśmy sobie wyjaśnili takie pojęcia jak:
herb, heraldyka, klejnot itp. pozdrawiam.

Sob 03 Lut, 2007 20:10

Terminy

Termin herb po raz pierwszy pojawił się i to w formie zlatynizowanej w kancelarii królewskiej w 1415 roku: et quatuor herbis. Kolejne odnotowane przypadki użycia tego słowa pochodzą z lat: 1439 z krakowskiej kancelarii ziemskiej, 1483 z kancelarii sądu w Sochaczewie, 1493 z kancelarii ziemi zakroczymskiej. Wymienione przypadki powstały w kręgu oddziaływania kultury czeskiej. Najbardziej prawdopodobnym pochodzeniem słowa herb jest staroczeskie erb, herb. Co z kolei wywodzić można z średnio-górno-niemieckiego erbe co oznacza dziedzictwo. Jednakże słowo "herb" na dobre weszło do polskiego słownictwa dopiero w XVIII wieku. Oprócz wspomnianego herbu spotyka się jednak inne tożsame z nim określenie -arma. Może ono określać uzbrojenie, zbroje w ogóle lub ściślej jego element - tarczę. Kolejnymi określeniami, na które natknąć się można w dokumentach są signum, insignium, które to słowa najczęściej określają po prostu przedmiot heraldyczny umieszczany na polu tarczy. Następny termin to proclamatio czyli zawołanie. Mogło ono oznaczać godło lub przedmiot umieszczany na tarczy stanowiący klejnot herbowy. Herb, znak, zawołanie oraz clenodium, które czytać należy jako klejnot to podstawowe części składowe herbu.

Sob 03 Lut, 2007 20:11

Herb to znak bojowo-rozpoznawczy rycerza umieszczany na tunice (cote), tarczy, chorągwi, kropierzu, również hełmie. Będąc także znakiem własnościowym, umieszczany był herb na pieczęciach, kaflach, meblach, naczyniachi innych sprzętach. Od XIV przyjął się szerzej zwyczaj umieszczania herbów na rycerskich nagrobkach.


Przyjmuje się iż na zachodzie Europy pierwsze herby pojawiły się w drugiej połowie XII wieku. W Polsce nastąpiło się z początkiem XIII wieku. Wtedy to herby pojawiły się na pieczęciach książęcych. Z czasem zaczęło je przejmować rycerstwo. Posiadany herb był świadectwem przynależności do kasty rycerskiej, stanu szlacheckiego. Część szlachty, którą określić można mianem szlachty pierwotnej posiadła herby przyjęte przez ich przodków w wieku XIII i XIV. Wtedy to godła noszone na tarczach stawały się herbem rodowym we właściwym tego słowa znaczeniu na przestrzeni kilku pokoleń. Herb nabywano także drogą adopcji lub nobilitacji. Adopcja to nic innego jak przyjmowanie do swojego herbu np. ludzi zasłużonych. Proceder ten był dość szeroko stosowany co powodowało nadmierny wzrost w szeregach szlachty. Było to na tyle uciążliwe, że po uprzednich ograniczeniach, w roku 1616 zasady adopcji zaniechano. Nobilitacja oznaczała przyjęcie do stanu rycerskiego i nadanie herbu na mocy dokumentu wystawionego początkowo przez króla, później przez sejm.Herby nadawano początkowo za wybitne zasługi na polu walki. Później zaczęto nim honorować także zasłużonych mieszczan, urzędników dworskich, duchownych, mistrzów rzemiosła, uczonych, pisarzy i poetów. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego nobilitacje otrzymywali również lekarze, prawnicy, bankierzy, malarze. Najstarszą znaną nobilitacją jest dokument wystawiony przez Władysława Jagiełłę 4 marca 1419 roku.

Polską specyfiką jest używanie jednego herbu przez wiele rodzin, niekoniecznie spokrewnionych ze sobą. Wszędzie, poza Polską, herb jest znakiem rozpoznawczym tylko jednej rodziny. Każda zmiana tynktury (koloru tła) lub godła powoduje powstanie innego herbu, podczas gdy w Polsce jest to tylko odmiana herbu już istniejącego. Duży wpływ na taki stan rzeczy miało przyjęcie w Polsce chorągwianego systemu wojskowego.
Wyłącznie polską właściwością jest również nadawanie herbom nazw od nazwy rodu herbowego. Co oznacza, że można było zmieniać nazwiska, lecz pozostawało się rodowcem - członkiem rodu herbowego. Nazwisko zmieniano najczęściej w raz z przeniesieniem się rodziny do nowo nabytych dóbr. Nazwy herbów, różne pod względem pochodzenia mogą się wiązać z gniazdem rodowym, imieniem protoplasty rodu, klejnotem, godłem i zawołaniem. Najwięcej nazw pochodzi od nazw osobowych i przezwiskowych - Awdaniec, Godzięba, Odrowąż, Poraj, Radwan, Rawicz, Rogala, Sulima, Zaręba. Wśród nazw związanych z gniazdem rodowym są nazwy miejscowości - Dębno, a także rzek lub jezior, nad którymi ród się osiedlił - Nałęcz, Pilawa. Nazwy herbów wywodzące się od godeł to np. Bełty, Ciołek, Korab, Oksza, Świnka, Trąby. Od klejnotów pochodzą nazwy herbów Jastrzębiec, Lis i Półkozic.


Kolejną cechą polskiej heraldyki jest przywiązywanie małej wagi do tynktur (kolorów) i klejnotów. Prawie czwarta część polskich herbów rodowych ma godła pochodzące od przedheraldycznych kreskowych znaków własnościowych. Tak powstały: księżyc, gwiazda, podkowa, rogacina , zawiasa kotłow, chorągiew, łękawica. Po dodaniu do tej listy krzyża z jego odmianami oraz miecza otrzymamy grupę podstawowych figur, dzięki którym jak obliczono można skonstruować ponad 40 polskich herbów rodowych.

Sob 03 Lut, 2007 20:14

Budowa herbu


Tarcza - tło herbu, stanowi pole herbu. W związku z jej praktycznym wykorzystaniem jako elementu uzbrojenia ochronnego jej forma heraldyczna ulegała zmianom, zmieniając swój kształt zgodnie z kształtowaniem się tarcz używanych bojowo. Najstarszym jej typem jest tarcza normańska . W drodze ewolucji powstał typ trójkątnej tarczy zwanej również gotycką. Tarcza gotycka wprowadziła na stałe do sztuki heraldycznej obyczaj umieszczania trzech jednakowych elementów w układzie: dwa nad jednym. Kolejna na etapie rozwoju tarczy heraldycznej jest tarcza turniejowa.

Godło - figura na tarczy herbowej. Wyróżniamy trzy podstawowe kategorie figur heraldycznych: figury zaszczytne, krzyż (ponad 350 form znanych heraldyce), figury zwyczajne - mobilia (istoty żywe lub przedmioty).

Hełm - jego obecność w heraldyce to wynik rozpowszechnienia się w XIII wieku turniejów rycerskich. Na hełmie bowiem umieszczano klejnot - główny znak rozpoznawczy w czasie turnieju. Tym samym hełm ma uzasadnienie w heraldyce tylko jeśli występuje na nim klejnot. Hełm herbowy, podobnie jak tarcza, miał stylizowaną formę hełmu rzeczywistego i ulegał ewolucji od garnczkowego aż po hełmy turniejowe - żabi pysk i prętowy.

Klejnot - to najważniejszy po godle element herbu pełnego. Nierzadko używany był np. na pieczęciach lub zwornikach zamiast podstawowej wersji herbu. Początkowo dodatkowy znak rozpoznawczy umieszczano na samym hełmie lub na przymocowanej doń metalowej półkolistej płytce. Malowano tam godło z tarczy lub barwne pasy. Później zaczęto na hełmie umieszczać większe figury plastyczne wykonane najczęściej ze skóry, pergaminu, drewna lub blachy.

Labry - używane w Polsce od XIV wieku, znane były wpierw pod nazwą lista lub lusca. W XVI wieku w użycie weszło słowo "labwerk" co w niemieckim oznacza gałązkę z liśćmi lub podobne ornamenty roślinne. Określenie labry przyjęło się w wieku XVIII. Jedna z wcześniejszych wzmianek ich dotycząca pochodzi z 1285 roku i dotyczy wydatku poniesionego przez Jana z Bretanii na tkaninę zarzucaną na hełm w związku z udziałem w turnieju. Labry mają najczęściej dwa kolory; podbicie (spód) z reguły złoty lub srebrny, oraz lico (wierzch) z jedną z pięciu barw heraldycznych. Bywa, że spód ma tynkturę głównego elementu godła, a wierzch tynkturę tarczy herbowej.


Dewiza - sentencje, myśli przewodnie, umieszczane na wstędze pod tarczą.



Przykłady:

"Ich dien" - W bitwie pod Crecy (26 sierpnia 1364) poległ Jan Luksemburski, ślepy król czeski, walczący po stronie francuskiej. Jego motto Ich dien i emblemat, strusie pióra przejął syn Edwarda III, Edward książę Walii i następni książęta Walii. Według przekazów tarcza z emblematem o którym mowa, używana była przez księcia Walii w turniejach. To prawdopodobnie ze względu na kolor tarczy przylgnęło do księcia słowo "czarny". Na tarczy bojowej widniał natomiast herb rodowy.
"Bóg i moje prawo" dewiza Ryszarda I, która z czasem stała się dewizą heraldyczną królów Anglii.
"Hańba temu, kto widzi w tym coś nieprzyzwoitego" - Najwyższym dworskim odznaczeniem w Anglii jest Order Podwiązki ustanowiony przez króla Edwarda III w styczniu 1348 roku. Według tradycji miała to być podwiązka, która spadła z nogi Joannie, hrabinie Salisbury, podczas tańca z królem. Na widok ironicznych uśmieszków dworu, monarcha podniósł podwiązkę i założył ją na swoją nogę mówiąc: "Hańba temu, kto widzi w tym coś nieprzyzwoitego". Taka też jest dewiza owego wyróżnienia. Order ten jest do dziś nadawany przez króla; mężczyźni noszą go pod lewym kolanem, kobiety - na lewym ramieniu.
"To mnie boli - Zamojskich herbu Jelita, od legendy herbowej.


Damaskinaż - inaczej adamaszek, zapożyczenie ze sztuki zdobniczej Bliskiego Wschodu. Wypełnianie wolnego pola tarczy ornamentem geometrycznym lub fantazyjnym, stosowany gdy zachodziła potrzeba (czysto estetyczna) wypełniania wolnej przestrzeni na tarczy. Zawsze ma charakter dekoracyjny i podporządkowany regułom stylowym.

Blazonowanie (fr. blason - herb) to opis herbu wykonany zgodnie z zasadami heraldyki. Język używany do blazonowania pozostał prawie nie zmieniony od zarania heraldyki. Opis herbu powinien być krótki, zwięzły i jednoznaczny; na tyle zrozumiały aby, korzystając z opisu, można było herb narysować. Herb opisuje się od strony rycerza trzymającego tarczę.

Sob 03 Lut, 2007 20:17

Kolory

W heraldyce stosuje się siedem kolorów, zwanych tynkturami. Najważniejsze z nich to złoto i srebro, nazywane metalami. Barwami określono czerwień, błękit, zieleń, czerń i purpurę. W dobie renesansu wprowadzono barwy naturalne np. cieliste do opisania koloru skóry. W odniesieniu do kolorów, jedną z podstawowych zasad heraldycznych jest zasada alternacji - przemienności tynktur, zabraniająca kładzenia metalu na metal oraz barwy na barwę. Nie podlega tej zasadzie czerń, która można kłaść na inne barwy. Trzeci rodzaj tynktur to futra, podstawowe to gronostaj i popielice.

Znaczenie kolorów.



złoto - to symbol sprawiedliwości,
srebro - czystości i uczciwości,
czerwień - odwagi i męstwa,
błękit - lojalności i sprawiedliwości,
zieleń - nadziei i obfitości,
purpura - władzy,
czerń - uczciwości i pokory.



?ródła ikonograficzne dla heraldyki polskiej

Najstarszym źródłem ikonograficznym jest legenda o św. Jadwidze z roku 1353. Interesujące są tutaj szczególnie dwa obrazy. Pierwszy przedstawia bitwę pod Legnicą, drugi śmierć Henryka II Pobożnego w walce z Tatarami. Obok herbu książęcego widzimy tam 8 herbów rycerskich: Kuszaba?, Starykoń, Jeleń, Grzymała, Bużewoj, Awstacz, Czasza, Rogala. występują tam również herby zakonów rycerskich.

Fryz heraldyczny z kaplicy św. Jakuba w Lądzie, którego powstanie datuje się na lata 1357-1372 (przemalowywana w XVIII wieku). Widnieje na nim 21 herbów: Niesioba (Złodzieje), Orzeł Biały, Grzymała, Zadora, Poraj, Pomian, Godziemba, Bogoryja, Rogala, Dryja, Doliwa, Zareba, Leszczyc, Gero, Przosna, Bylina, Larysza, Jelita.

W latach 1360-1400 powstał herbarz znany dziś pod nazwą herbarza z Bellenville. Jego autorstwo przypisuje się Claesowi Heinenowi, heroldowi Geldrii zwanemu Gerle. Znalazly się w nim 24 herby polskie (niektóre dwukrotnie, stąd jest ich tam właściwie 22). Nie są one jednak zamieszczone we właściwym herbarzu, lecz w pięciu rolach, sporządzonych przy różnych okazjach. Dwie z nich powstały przy okazji wypraw rycerskich do krzyżackich Prus około 1372 r. ( Kornicz, Ostoja, Świnka, Odrowąż, Ogon, Gąska, Łekno, Schaffgotsch, Jelita i Becz) i w latach 1375-1380 (Leliwa, Ogon, Prawda, Korczak, Bogoria, Bużewoj), dwie dalsze to role turniejowe, jedna bez ścislej datacji (Rogala, Leblow, Bużewoj), druga z około 1380 r. (Łabęć, Prawda, Laska i Pomian). Piąta rola, do ktorej trafil Nałęcz pozostaje nie rozpoznana i nie datowana.

W latach 1370-1395, a partia polska nawet w latach 1372-1375, powstał flamandzki herbarz, dzieło Claesa Heinena, herolda Geldrii, zwanego Gelre. Znalazło się w nim co najmniej 25 herbów rycerstwa polskiego.

Herbarz Złotego Runa autorstwa Jeana Lefevre'a de Saint Remy - herolda króla angielskiego, Złotego Runa i księcia Burgundii z około 1435 roku.

Pośród wielu innych wizerunek króla polskiego w rynsztunku turniejowym. Wizerunek pozbawiony jest cech indywidualnych, na podstawie których można byłoby stwierdzić z pewnością, o którego króla chodzi. Zapewne jest nim Władysław Jagiełło.
Na trzech kartach przedstawiono herby:

Księstwo mazowieckie, Wielkopolska, Ruś, herb Jagiellonów, Tomasz Niedźwiedź h. Starykoń, Płochocin h. Rawicz, Poraj nazywany także Róża, Dobrogost Świdwa z Szamotuł h. Nałęcz, Jan ze Szczekocin h. Odrowąż, Wladysław z Oporowa h. Sulima, Jan z Tenczyna h. Topór albo Starza, Jelita, Mikołaj z Kępna h. Niesioba, Jan z Rydzyny h. Wierzbna, Ciołek, Rola, Świnka, Krystian z Kozichgłów h. Lis, Łodzia, Mikołaj z Chrzastowa h. Kościesza.
Ziemia Lwowska, Ziemia Dobrzyńska, Kujawy, Leliwa, Leszczyc (Laska), Mikołaj z Brzezia i Lanckorony h. Zadora, Łabędź, Gryf, Trąby, Groty, Korab, Godziemba, prawdopo. Jan Taszka z Koniecpola h. Pobóg, Rogala, Dołęga, prawdopo. Stanisław z Parznowa h. Belina, Ogończyk, Syrokomla, Ostoja, Dryja.
Szreniawa, Wczele, Pomian, Mądrostki, Ratuł, Nowina, Orla, Jan z Nowej Cerkwi, prawdopodo. Mikołaj z Miszewa h. Prawdzic, Glaubicz, Grzymała, Klepzig, Doliwa, Protwic (śląski), Mikolaj de Schonblatt (nie polski), Mikolaj de Hor ... (nie polski), Rasp - ród z Carynti, Korczbok, Zaręba.
Herbarz z Bergshammar, powstał w II poł. XV wieku, prawdopodobnie w Burgundii. Wśród innych herbów rycerstwa europejskiego znalazło się 70 polskich herbów - Ogończyk. Historycy uważają, że herby należą do polskich rycerzy z czasów panowania Władysława Warneńczyka (1434-1444).

Klejnoty" Długosza - opis herbów z końca XV wieku. "Stemmata Polonica" kopia z polowy XVI wieku gdzie po raz pierwszy pojawiają się nie tylko opisy ale i wizerunki herbów.

Zwierzyniec" Mikolaja Reja Pierwszy polki zbiór wizerunków herbów wydany w 1561 roku. Książka zawiera drzeworyty 64 polskich herbów rodowych oraz kilku książąt ruskich i litewskich.

Herold

Urząd herolda, czyli mistrza ceremoniału turniejowego pojawił się na dworach panujących w końcu XII wieku. Słowo "herold" wywodzi się od starogermańskiego słowa hariowaldus, tj. ten, który zna się, rozpoznaje opiekuńcze bóstwa rodowe, plemienne oraz zna ich rodowody. Pierwsze wzmianki o heroldach pochodzą z Francji i trafić można na nie w poematach rycerskich. W jednym z nich, napisanym miedzy 1164 i 1174 roku czytamy o heroldzie, bosym i ubranym tylko w koszulę, ponieważ zastawił swoją garderobę za picie w tawernie. Z lektury poetyckiej biografii Wilhelma Marszałka, napisanej przed 1226 rokiem wywnioskować można, że heroldowie wywierali wpływ na kreowanie bohatera zawodów, a zawodnicy nie rzadko musieli zabiegać o ich przychylność. Kiedy na jednym z turniejów wspomniany już Wilhelm Marszałek usłyszał od herolda te słowa - Wielkim jesteś panem, Od Ciebie niechybnie rumaka dostanę - pognał na plac turniejowy żeby owego konia zdobyć. Słyszało się wtedy głosy, że nie ma profesji bardziej odpowiedniej dla leniwego i chciwego mężczyzny, który może mówić tak dużo i robić tak mało, jak herold.

Ranga heroldów nie była początkowo zbyt wysoka - wywodzili się z niższego personelu dworskiego i pełnili rolę posłańców. Wzrost znaczenia tego urzędu nastąpił pod wpływem turniejów. Do nich bowiem należało dostarczanie wyzwania na turniej. Podczas turnieju identyfikowali rycerzy na podstawie godła na tarczy i klejnotu na hełmie, wyczytywali wstępujących w szranki zawodników, czuwali nad przebiegiem walk i ogłaszali zwycięzcę. Ich wiedza na temat herbów i rodowodów szlacheckich pozwalała na tworzenie traktatów heraldycznych, roli herbowych (roll of arms 1244)i ksiąg turniejowych. W późnym średniowieczu wykorzystywani byli również do celów dyplomatycznych i wojennych. Jak podaje kronikarz, po bitwie pod Crecy w 1346 r. król angielski Edward III wysłał na pobojowisko heroldów, żeby sporządzili listę francuskich rycerzy poległych w walce.

W malborskiej księdze rachunkowej widnieje zapiska z 21 kwietnia 1402 roku, potwierdzająca obecność polskiego herolda w stolicy Zakonu w związku z planowaną wizytą Władysława Jagiełły. Przed bitwa pod Grunwaldem nie kto inny a herold księcia szczecińskiego Kazimierza V posłował do króla polskiego z dwoma mieczami od wielkiego mistrza.

Nazwy urzędowe heroldów związane były najczęściej z królestwem lub księstwem, na którego dworze służyli (herold Sycylii - Sycylia, herold Geldrii - Gerle, herold Zakony Krzyżackiego - Preusseland), orderami rycerskimi (Złote Runo - Toison d'Or), okrzykiem bojowym (rycerstwa francuskiego - Montjoe), zamkiem będącym siedzibą dworu (jeden z heroldów czeskich - Karlstein, angielski herold - Windsor).





Strój herolda nawiązywał do barw i godła danego kraju lub prowincji. Jego charakterystycznym elementem była krótka tunika (Tabart, Waffenrock).

Pierwszy ślad istnienia urzędu herolda na dworze krakowskim pochodzi z 1395 roku. Znamy dzięki niemu imię pierwszego wspominanego herolda Świeszko. Jego następcami byli; Jaśko, Wawrzyniec - dokument z 25 sierpnia 1403r., Nikiel - zapiska sądowa z 1434 roku. Stałym uposażeniem heroldów królewskich był prawdopodobnie dochód z żup solnych w Wieliczce.

Urząd ten zanikł wraz z turniejami w XVI i XVII wieku, zostawiając swą nazwę urzędnikom heraldycznym i orderowym.

Sob 03 Lut, 2007 20:22

Kacperowski, zamiast robić ctrl c i ctrl v wystarczyło podać linka do tej strony.
A poza tym jak już wklejasz coś skądś tam, to należałoby podać źródło...
_________________
Gdańskie odznaczenia i pieniądze
Gdańskie flagi, sztandary i inne weksylia

Nie 04 Lut, 2007 1:39

oczywiście
na przyszłość będę podawał

Nie 04 Lut, 2007 20:46